برگزیده ای از اصطلاحات کوچه بازاری و خیابانی ایرانی قسمت 185

تخته پِهِن-پهن خشک شده که برای خوابیدن زیر حیوانات می گذارند

چتری-به شکل نیم دایره-قوسی

دست به فرار کسی خوب بودن-در گریختن استاد بودن

تعارف آب حمامی-تعارفی که خرج و مایه ای ندارد

دهان به دهان گذاشتن-دهان به دهان شدن

حساب حاج هادی زغالی-حساب ساختگی

خندق بلا-شکم
در و تخته را مهر کردن-سکوت کردن-دست کشیدن

تفنگ سر پر-تفنگی که باروت و گلوله را از سر لوله به درون تفنگ می گذاشتند و با سمبه آن ها می فشردند

بی اختیار-بدون اراده و تصمیم

خام سوخته-از درون ناپخته-از بیرون برشته

خاصه-هر چیز ممتاز و از جنس عالی

 
با پا پس زدن و با دست پیش کشیدن- از بام خواندن و از در راندن

پِت پِت-بالا و پایین رفتن شعله ی چراغ

از کیسه خوردن(از جیب خوردن)

چَپَل-چَپَل کسی که خود را به چیزهای ناشایست آلوده کند-نکبتی

تا کش به کشمش می خوره-هنوز چیزی نشده-سر کوچک ترین بهانه

آفتابه خرج لحیم(بیشتر بودن هزینه‌ی تعمیر چیزی از بهای نو آن)

چشم وزغ-نگا. چشم ورقلمبیده

خروس جنگی-کسی که به اندک چیزی به ستیزه برمی خیزد

چرب زبان-خوش سخن-چاپلوس

زدن بر طبل بیعاری-خود را به بی دردی زدن

انداختن(فروختن جنس بنجل و ارزان به بهای گران، درست کردن)

تاراغ و توروغ-آوایی که از برخورد دو چیز برخیزد

از شیر گرفتن-به دوره‌ی نوزادی پایان دادن

تزریقات-بخش ویژه ی تزریق آمپول

چک و چیل-لب و لوچه
اوت بودن-بی‌خبر بودن-از مرحله پرت بودن

الف به خاک کشیدن-خجالت کشیدن

چشم و ابرو-زیبایی چهره

دانه دانه-یک یک

چفت-چسیده-تنگ-زنجیر در
زیر دماغ کسی سبز شدن-ناگهان در برابر کسی حاضر شدن
بند تنبانی-سست و رکیک-مزخرف و بی ارزش
ریش و قیچی را دست کسی دادن-اختیار کاری را به دست کسی دادن

برای کسی تره خرد نکردن-از کسی حساب نبردن-به کسی اهمیت ندادن-برای کسی اعتبار قائل نشدن

تُک زبانی حرف زدن-لکنت داشتن-گرفتگی زبان داشتن

 

پیه آوردن-چاق شدن

 

استخوان را پیش گاو و کاه را پیش سگ انداختن-کار را به نااهل سپردن

پشه کوره-پشه ی ریز

 

بله بُری-گفتگو برای تعیین شرایط عقد و میزان حقوق زن و شوهر

تر کردن لب-چیزی آشامیدن-به یک اشاره ترتیب کاری را دادن-حرف زدن

 
زحمت دادن-اسباب زحمت شدن-کنایه از شوهر زنی بودن

زهر ریختن-در حق کسی بدی کردن-انتقام گرفتن-اصل بد خود را نشان دادن

از تو چه پنهان-راستش را بخواهی

 

چم کسی را به دست آوردن-رگ خواب کسی را دانستن-نقطه ی ضعف کسی را دانستن

به دق آوردن کسی-تا سر حد بیماری روحی یا مرگ کسی را رنج دادن

خانه شاگرد-پسربچه ی خدمت گزار در خانه

آسمان گرفتن-فراگرفته شدن آسمان با ابر یا مه

دمخور-مصاحب-معاشر-همنشین

چادر شب-پارچه ای که رختخواب را در آن می پیچند

دل پَر زدن-بسیار مشتاق بودن

زیر سبیل گذاشتن-تحمل کردن-به روی خود نیاوردن

پوست کندن-سخت تنبیه کردن

جیب بر-دزدی که در جیب دیگران دست می برد
راه آمدن-سازش کردن-همراهی کردن
پول سیاه-سکه ای از نیکل و مس
 

چای قندپهلو-نگا. چای دیشلمه

تمام عیار-کامل-خالص-بدون نقص

پاشنه بخواب-کفش راحتی

به تور انداختن-به چنگ آوردن-تصاحب کردن

تپه تپه-چیزهایی که بی نظم کنار هم انباشته باشند

رج زدن-ردیف ایستادن-صف بستن-نوشتن مشق به ترتیب عمودی

از راه به‌در بردن-فریب دادن-اغوا کردن

دست-بار-دفعه-مرتبه-واحد وسایل گوناگون

از کیسه خوردن-از جیب خوردن

روی داریه ریختن-رسوا و بی آبرو کردن-برملا کردن-آشکار کردن

حُقه-زرنگ و ناقلا

ژوری-هیئت داوران

برگشتن ورق-دگرگون شدن اوضاع-تغییر کردن حال و احوال

آقام که شما باشید-خدمت شما عرض کنم

آینه‌ی زانو(برآمدگی زانو)
پر و پا دادن-اتفاق خوبی افتادن
رو دست خوردن-فریب خوردن-خام شدن
آخِی-صوتی برای تاثر یا شادی
پوست پیازی-نازک و بی دوام
آفتاب‌نشین کردن کسی-کسی را از هستی ساقط کردن-خانه‌خراب کردن
پاتختی-چارپایه ی کوچک کنار تختخواب-روز بعد از عروسی

تمام کردن-مردن

 

بستن خود به کسی-خود را به کسی منتسب کردن

انکر منکر-بسیار زشت و بدترکیب

دلگرم-علاقه مند-مشتاق

آسمان (و) ریسمان(حرف‌های بی‌ربط و صد تا یک قاز)

جوشانده-دارویی که آن را در آب می جوشانند و عصاره ی آن را به بیمار می دهند

پیشنهاد دادن-طرح کردن چیزی

دَم کرده-پر رطوبت-باد کرده

رخصت خواستن-اجازه خواستن

رَطب و یا بس گفتن-سخنان درست و نادرست گفتن-آسمان و ریسمان به هم بافتن
با محبت-زود جوش و مهربان

بال به بال کسی دادن-جانب کسی را گرفتن

بد بیاری-بد شانسی-ناسازگاری بخت-چپلی

بوی حلوای کسی آمدن-قطعی شدن مرگ کسی

از چپ و راست(از همه سو، از همه جا)

تته پته-لکنت زبان

خجالت زده شدن-شرمسار شدن-شرمنده شدن

آفتاب‌زردی(غروب آفتاب)

آفت(زن عشوه‌گر و فتنه‌انگیز)

از کاسه درآمده-بیرون‌زده-ورقلمبیده

آب برداشتن-هدف دیگری در پس کاری وجود داشتن

در دل آمدن-به دل برات شدن-به خاطر خطور کردن-احساس واقعه ای خوب یا بد کردن

بغل زدن-زیر بازو گرفتن

پیر شَوی-عمرت دراز باد

چوب شدن-ساکت و بی حرکت شدن-از ترس یا تعجب بر جای ماندن

خود را شناختن-به حد بلوغ رسیدن

از آب روغن گرفتن-از هر اتفاقی بهره برداشتن

رعیت داری کردن-حراست کردن از زیردستان-مورد نوازش و محبت قرار دادن زیردستان

از ترس مار توی دهان اژدها رفتن-از باران به ناودان پناه آوردن

پا به راه-سر به راه-آدم اهل و درست و حسابی
خوردگی-ساییدگی-فرسودگی

چشمم روشن-از تو انتظار نداشتم

برداشت کردن-فهمیدن-گرفتن پول از حساب-درو کردن محصول کشاورزی

دانش سرای مقدماتی-آموزشگاه تربیت دبیر

آستین‌سرخود(هر چیزی که وسیله‌ی کاربردش همراهش است)

از سر دست(کار یا سخنی که فورا و بدون تامل بکنند یا بگویند)

جفت کردن صدا با ساز-هماهنگ کردن صدای ساز توسط کوک

آخرین تیر ترکش(آخرین تدبیر)
اُزبَک(بی‌ریخت، ژولیده، ازخودراضی)

 

دق کُش کردن-سبب مردن کسی از غم و اندوه شدن

بی بته-بی اصل و نصب-بی پدر و مادر

خوش خیالی-خوش دلی-بی خیالی

از خر شیطان پایین آمدن(از لجاجت دست برداشتن، از تصمیم نادرستی منصرف شدن)

از قماش چیزی (کسی) بودن(از جنس چیزی بودن، از تیپ کسی بودن)

پِی-دنبال

 

دوره ی آخرالزمان-روزگار آشفته و پر ظلم و فساد

آشغالی(سپور)

دست بالا کردن-پیش قدم شدن-آستین بالا زدن

به هم بافتن-سر هم کردن-از خود درآوردن

دُم عَلم کردن-اظهار وجود کردن-حالت تعرض به خود گرفتن

 

زوار-زه وار-چیزی شبیه به زه

دستک-دفتر حساب

در قال را گذاشتن-به سکوت برگزار کردن-مسکوت گذاشتن

 

جاپایی برای خود باز کردن-خود را به جایی بند کردن

روده درازی-پرحرفی-وراجی
چنگ مالی کردن-چیزی را زیاد دست مالی کردن

تو جیبی-پول مختصری برای برخی هزینه های روزانه

جاگیر شدن-در جای خود ثابت شدن-قرار گرفتن

بی کله-نترس-شجاع-بی خرد-تهی مغز

برآمده-بزرگ شده-ورم کرده

خیسیدن-خیس خوردن-خیس شدن

از دندۀ چپ پا شدن(سخت عبوس و کم‌حوصله بودن)
 

آب شدن(شرمنده شدن، رفتن آبرو، به فروش رفتن کالا)

تخت و تبارک-با آسودگی خیال

خون گرفته-آن که قتلی کرده و نگرانی آن او را از حال عادی خارج کرده است

بی پایه-دروغ-پوچ

دماغ سوخته شدن-بور شدن-خجالت زده شدن-ناکام شدن

آبگوشتی-بی‌ارزش-پیش پا افتاده

پاتختی-چارپایه ی کوچک کنار تختخواب-روز بعد از عروسی

 

زردمبو-آدم ضعیف و کم خون-دارای رنگ و روی زرد

آخر و عاقبت(نتیجه‌ی خوب)

چُلمن-پخمه-کسی که زود گول می خورد

آتشِ بسته-طلا

زبان تلخی-درشت گویی-گفتار خشن

از زبان افتادن-لال شدن

چرب و نرم-غذای پر روغن و خوشمزه-سخن دلنشین-آدم متملق

پاچین-دامن زنانه

زیر پوست کسی آب رفتن-چاق شدن-ثروتمند شدن

دست و رو نشسته-ناکس-ناچیز

دل و روده بالا آمدن-به حالت تهوع افتادن

از پا ننشستن-سماجت ورزیدن-از کوشش دست نکشیدن

پا خوردن فرش-نرم و لطبف شدن فرش بر اثر رفت و آمد بر آن

این پا آن پا کردن-دودل بودن-وقت تلف کردن

تردستی-مهارت-شعبده بازی
دستی پز-نانوایی که در خانه نان می پزد

خاور شناس-دانا به فرهنگ شرق

دُنگ-سهم-حصه

آب نخوردن-درنگ نکردن

رو دست بالا آمدن-رقابت کردن-پیشی گرفتن

انگشت به دندان گزیدن-متحیر شدن-حسرت خوردن

از دیوار مردم بالا رفتن(دزدی کردن)

 
جیب بر-دزدی که در جیب دیگران دست می برد
بد خواب شدن-بی خواب شدن-خواب آسوده نکردن

بد دماغ-کسی که زود رنج است و زود قهر می کند

رانندگی-فن راندن وسایط نقلیه-اصول و قواعد راندن

پیش کرایه-کرایه ای که در مبدا پرداخت می شود

اشکنک سرشکنک داشتن-با خطر همراه بودن

خاله رورو-زنی که به علت چاقی یا آبستنی به زحمت راه می رود
خوردگی-ساییدگی-فرسودگی

زنبور زدن-نیش زدن زنبور

پِغِله-ریزه میزه-کوچک و ظریف

خاکشیر مزاج-غلامباره-سازگار با هر جریانی

پیاده روی-راه پیودن با پای پیاده

آرواره‌ی کسی لق بودن(سرنگهدار نبودن، پرچانه بودن)
از زبان کسی مو در آمدن-کنایه از فرط تکرار و بی‌نتیجه بودن سخنی است
چادر شب-پارچه ای که رختخواب را در آن می پیچند

حساب داشتن-حساب بانکی داشتن

دراز کش-افتاده-خوابیده

دق کُش کردن-سبب مردن کسی از غم و اندوه شدن
 

 

زمینه سازی کردن-مقدمه چیدن برای انجام کاری

 

بر گرده ی کسی سوار شدن-کسی را زیر فرمان خود آوردن

با کسی سرشاخ شدن-با کسی در آفتادن

آهوی خاور(آفتاب)

ار زبان کسی-از قول کسی
الحق(به‌راستی، حقیقتن)

خیط کردن-نگا. خیت کردن

پکاندن-ترکاندن

روی دایره ریختن-روی داریه ریختن

چول-بیابان

برق از کسی پریدن-سخت ترسیدن-جا خوردن

 

بی در و پیکر-ولنگ و واز-بی حساب و کتاب-بی نظم و قاعده

پا گیر-سگی که حمله می کند و گاز می گیرد

خاصه تراش-آرایشگر مخصوص بزرگان

آب را گل آلود کردن(برای سود خود کارها را به هم زدن)

از این شاخ به آن شاخ پریدن-دائمن از موضوع منحرف شدن و به مطالب فرعی پرداختن

جگر گوشه-فرزند
آن سرش ناپیدا بودن-برای نشان دادن حد کمال و مبالغه به‌کار می‌رود

بند-ریسمان-طناب-رشته

 

رفیق باز-دوست باز-کسی که به دوستان محبت بسیار می کند

جار زدن-سر و صدا راه انداختن-همه را با خبر کردن-رازی را بر ملا کردن-فریاد کشیدن
زدگی-لک یا خرابی در میوه یا پارچه

تو تاریکی رقصیدن-بدون آگاهی کاری را کردن-بی موقع کاری را کردن

خانه به دوش-بی خانمان-آواره

حیوانی-نگا. حیوانکی
حجله خانه-اتاق شب زفاف
 

در جا زدن-پاها را بدون راه رفتن به نوبت چپ و راست به زمین کوبیدن-ترقی نکردن

بز بگیر-کسی که همیشه به دنبال جنس ارزان یا معاملات پر سود است

آب نخوردن-درنگ نکردن

دماغ سوخته-خجالت زده-شکست خورده

حیاط خلوت-حیاط کوچکی در جلو یا پشت خانه

چرند-حرف پوچ و بی معنی

اسم شب(کلمه‌ی رمز برای عبور به هنگام شب)

چار طاق باز گذاشتن-کاملن باز گذاشتن

جار زدن-سر و صدا راه انداختن-همه را با خبر کردن-رازی را بر ملا کردن-فریاد کشیدن

رد گم کردن-اثر چیزی یا کاری را از میان بردن-گمراه ساختن-نظر کسی را از چیزی منحرف کردن
زیر و بالا گفتن-دشنام های زشت به کسی دادن

ترور کردن-کشتن به دلیل سیاسی

پادرمیانی کردن-میانجی گری کردن
حساب و کتاب-نگا. حساب کتاب
از زور پسی-از روی ناچاری-اجبارن
رفتن گوش-ناراحت شدن گوش از سر و صدا
چشمک زدن-بر هم زدن چشم به قصد ایما و اشاره
حیا را خوردن و آبرو را قی کردن-بسیار بی حیا و گستاخ بودن
این و آن را دیدن-برای انجام کاری از همه کمک گرفتن

آجیل دادن(رشوه دادن، حق و حساب دادن)

ادب شدن(فهمیدن، با تنبیه عاقل شدن، تجربه آموختن، آدم شدن)

زهره ی کسی را آب کردن-سخت ترساندن

به لجن کشیدن-مفتضح کردن-رسوا و بی آبرو کردن

تند نویسی-سریع نویسی

دلپخت-پختن مغر چیزی

 

ایراد بنی‌اسرائیلی(بهانه‎های بی‌خود و بی‌جهت)

اخت شدن با کسی-مانوس شدن با کسی

خداپسندانه-مورد پسند خدا
چس دماغ-پر افاده-پر ادعا

افقی برگشتن(شهید شدن و روی دست‌ها تشییع شدن)

زیختن آب پاک روی دست کسی-یکسره نومید کردن کسی

انداختن توی هچل(دچار دردسر و ناراحتی کردن)

پیاده-کنایه از آدم کم مایه و بی تجربه

 

جیک-صدا-آواز

تاب برداشتن-خم شدن-شکم دادن-لوچ شدن چشم

تَک سرما شکستن-از شدت سرما کاسته شدن

جواب کردن-به کار کسی پایان دادن-از کار اخراج کردن
آواز دهل-چیزی که تنها سخن‌گفتن درباره‌ی آن جالب است-نه خودش = چیزی که از آن سخن زیاد می‌گویند اما واقعیت آنچنانی ندارد

حیوون-نگا. حیوان

اشکنک سرشکنک داشتن-با خطر همراه بودن

به کسی نگفتن که بالای چشمت ابروست-به کسی که ساده ترین مطلب را نمی پذیرد یا تحمل نمی کند و زود رنج یا زود خشم است نمی توان چیزی گفت

جوال رفتن با کسی-با کسی درافتادن
پَر جبرئیل-چیز کمیاب و نادر-پول

 

خوش بیار-آن که کار و روزگار بر وفق مرادش می گذرد-خوش شانس

جیب کَن-کسی که کارش اخاذی و تلکه است-کسی که دیگران را می دوشد

امان دادن-کسی را پناه دادن-از گناه کسی گذشتن

آلبالو گیلاس چیدن(نگاه کردن و ندیدن)

به تنگ آمدن-به ستوه آمدن-خسته شدن

 

از آب و گل در آمدن-مراحل اولیه‌ی شکل‌پذیری را پشت سر گذاشتن-بزرگ شدن کودک

 
خرچه-در مقام توهین به بچه می گویند

دمه گیر-خفه کننده-نفس گیر

بیعار-کسی که شرم و ننگ نمی شناسد و از سرزنش شرمنده نمی شود

دست به سیاه و سفید نزدن-به هیچ گونه کاری نپرداختن-ابدن کاری نکردن

از آن نمد کلاهی به کسی رسیدن(بهره بردن از چیزی، نصیب بردن)

از جایی آب خوردن(ناشی از چیزی بودن)

پدر در آوردن-سخت انتقام گرفتن-گوشمالی دادن

خود را سبک کردن-خود را حقیر کردن-دست به کاری پایین تز از شان خود زدن

حاجی لک لک-لک لک-شخص بلند قد

پت و پهن-دارای پهنای بیش از حد-کت و کلفت-گل و گشاد
چشم دوختن-زل زدن-با دقت چیزی را نگاه کردن

از رو بردن-خجالت دادن-مقاومت حریف را در هم شکستن
دم حجله کشتن گربه-زهر چشم گرفتن برای نخستین بار

حرام کردن-تلف کردن-از میان بردن نتیجه و فایده

پیش دستی کردن-سبقت گرفتن در انجام کار

خاکروبه ای-سپور-آشغالی

 

احوال گرفتن-جویای حال شدن

بالا آوردن-استفراغ کردن
آسمان تا زمین-تفاوت بسیار

انگشت به دندان گزیدن(متحیر شدن، حسرت خوردن)
جیر جیر-سر و صدا-فریاد بی هوده-آواز گنجشک و برخی حشرات

پا پیش-گذاشتن پیشقدم شدن-آستین بالا زدن

آبِ خشک-آب بسته

تجدید شدن-قبول نشدن در پایان سال تحصیلی و تکرار برخی از درس ها در شهریور ماه

دنگ و فنگ-طول و تفصیل-مقدمه چینی فراوان-تشریفات زیاد

خون خون کسی را خوردن-بسیار خشمگین شدن و چیزی نگفتن

حرف چند پهلو-سخن مبهم و دارای چند معنی

تو دلی-بره ای که هنوز زاده نشده و آن را از شکم مادرش درآورند

اشک تلخ-شراب-اشک عاشق

آفتابی کردن-پدیدار کردن

زمین گیر شدن-ناتوان شدن از پیری یا بیماری
پشه کوره-پشه ی ریز

چشمداشت-توقع-انتظار

دست به سر و روی کسی کشیدن-کسی را نوازش کردن-کسی را اندکی آرایش کردن

خصوصی-مقابل عمومی
آتشِ تر-شراب-لب معشوق

بکن نکن-امر و نهی
افتادن بچه-سقط شدن جنین

دل داشتن-جرات داشتن-دلیر بودن

پوست کلفت-سخت جان-مقاوم

پیر بی خواب-کسی که دیر یا کم بخوابد-کودک

از جنب و جوش افتادن-آرام گرفتن-شور و هیجان خود را از دست دادن

از قرار(ظاهرن، آن‌طور که پیدا است)

خود را به کرگوشی زدن-به نشنیدن تظاهر کردن

دست به سر و روی کسی کشیدن-کسی را نوازش کردن-کسی را اندکی آرایش کردن

خاصه-هر چیز ممتاز و از جنس عالی

خرابی بار آوردن-بی آبرویی بار آوردن-کاری کردن که نتیجه ی بد بدهد

چاقچوری-زنی که چاقچور می پوشد-زن باحجاب

به تخته زدن-در مقام تعریف و چشم نخوردن کسی بکار می برند

راه انداختن کار کسی-وسیله ی تسهیل انجام شدن کار کسی را فراهم کردن-رو به راه کردن کار کسی

سیار غم انگیز و. سوزناک بودن

دست کسی افتادن-گیر کسی افتادن

جغ جغ-صدای به هم خوردن چند چیز-صدای همهمه

از خجالت آب شدن(بسیار شرمنده شدن)

 

آدم دو قازی(شخص بی‌سروپای بی‌ارزش)

رو دست خوردن-فریب خوردن-خام شدن

رو به رو شدن-برخورد کردن-ملاقات کردن-مواجهه شدن

از یک قماش بودن-سر و ته یک کرباس بودن

درق دروق-درق درق

ذات کسی خراب بودن-بد اصل و نسب بودن-اصالت نداشتن-بد جنس بودن
پهلوان پنبه-درشت اندام ولی بی زور-پهلولن دروغی

استخوان‌فروش(ستایشگر آبا و اجداد)

چرخ کردن-دوختن با چرخ خیاطی-خرد کردن گوشت با چرخ گوشتی

دبه-دسته هایی از اراذل در قدیم که با یکدیگر شوخی های زشت می کردند

چاتمه-چند تفنگ که یه صورت ضربدر به هم تکیه داده اند

 

راه نزدیک کردن-میان بر زدن-مهمان شدن بر کسی که خانه اش نزدیک است

ترس بر داشتن کسی را-از وارد شدن به کاری بیم داشتن

خاصه-هر چیز ممتاز و از جنس عالی

چرند گفتن-نگا. چرند بافتن

جگر را سرمه کردن-دل کسی را سوزاندن-بسیار غم دادن

زخم و زیلی-خونین و مالین-پر زخم

چای قندپهلو-نگا. چای دیشلمه

آدم سر به راه(شخص خوب و نجیب، کسی که مزاحم دیگران نیست)

آفتاب‌نشین-بیکاره و تنبل
حکیم باشی-پژشک تجربی و مدرسه نرفته

از قلم انداختن-از یاد بردن-مورد بی‌توجهی قرار دادن

 

چغاله بادام-بادام نارس

پیاده رو-دو سوی خیابان یا کوچه که محل گذر پیادگان است

 

پاکار-امر بر-پادو-مباشر

آتش از چشم کسی گرفتن(ترسانیدن)
درز کردن-فاش شدن-آشکار شدن
دولت منزل-دولت سرا